DAWLAD = MEDIUM : MIDAL=STATE : TALAMAAMUL = GOVERNMENT
Fadaljeerka Waxbarasho Ee Soomaalida: [ History Of Somali Education]
Manhaj = Tubdhan = Syllabus
Muqqarar = Ardhan = Curriculum
SOOJIREENNIMADA:
Taniyo intii Soomaalidu soo jirtay oo ku siman xilli duugdheer oo aan inoo lahayn cabiraad xilli oo sugan, ama se aan inoo lahayn HILAAD-TUS [ Calendar] , ka soo bilaabmaya taniyo , goortii Soomaalidu jiritaan yeelatay, sida aan soo xusnay aan inoo cabirnayn. Waxa Soomaalidu isbidaa, inay jireen taniyo intii ka danbaysay uumitaankii Nabiy Aadam la uumay Calayhih Salaam: Oo ahaa abkowgii dhalay sinjiga Soomaalida iyo sinjiyadaha kaleeto ee dunida ku dhaqan. Soomaaligu wuxuu isku hilaadiyaa, inaan looga duugdheerayn jiritaan Aadminimo, ama Aadmiga ka abuulmay Nabiy Aadam Calayhih Salaam. Sinjiga Soomaaligu waa hubaal inuu ka soo tafiirmay Abkow Aadam Iyo Xaawa-Xaayeer. Oo Soomaalidii hore dhihi jireen IRKOW = QOYSKOW[ IR =Qoys(IR = Archiac Meaning Of Family)] . Soomaaliga haddii aad hilaadiso, marka koowaad waxa uu sitaamoobayaa, inuu wax maalan jiray = SOO*MAALE! oo waxa uu dhaqdo ku saabsan ee uu maalan jiray, taasoo la hubo inuu Eebbeh ku manaystay Aadam iyo ubadkiisaba afarta maal adduun ee la dhaqdo ee kala ah : Ri'yo/Ido/Lo'/Geel. Haddii aynu fogaysano oo dhahno , Aadmigu ama se dadku kol danbe ayay barteen dhaqashada xoollaha, oo magacaasu u ifbaxay Soomaalida, waxa maragmadoonto ah, magaca Ssawm-Aaliy oo diin cuskan [ Marka Uu FarCarabida Qoran Yahay] , uu tusaalaynayaa, SSOWM - Ama Ummad SSAWM-ka ku dhaadata, oo ku bahoobay MILLADDA SSAWM-ka. [ KUTIBA CALAYKUM ALSSIYAAM KAMAA KUTUBA CALAL ALLADTIINA MIN QQABLIKUM( Qqur'aanka) = Waxa La Idinku Faral Yeelay Ssawmka Sidii Uu Faral Ugu Ahaa Kuwii Idinka Horeeyayba] -SSAWM-ku wuxuu farnaa Abkowgeenii AADAM Iyo Ubadkiisiiba, taniyo goortaasna magacaas SSAWM-AAL waa uu soojiray. Sida uuninimo:[The Natural Style Of Fasting] ee SSAWM-ku u dhaqamaysan yahay dadka ee Soomaalida xer walba oo ay yihiin ku dhaadasho u ah waxa ka mida HABEENKII ama marka uu Aadmigu hurdo waxa u tirsan yahay sidii qof ssawman oo aan waxba caayin, cid xamanin, denbi aan samaynin aroortii marka uu tooso waxa la dhahaa AFUR!- Marka la soo tixguro Hawraaraha Taageersan ee lagu dhaadanaayo Milladda Ssawmka Waa Ay Badan Yihiin QQUR'AAN & AXAADIITH: Waxa se xer walba oo degaan walba oo Soomaali degto ku sugan ay jideeyaan: KA SSAWMANNAANTA XUMAANTA U AFURNAANTA WANAAGGA: Waxa murtiya oo dhahnaata "Magac Samaduu Ka Baxaa'ye!": Waxa dhaqan ahaan , tusaale kaleeto ah oo tilmaamaya ku dhaadashada MILLADDA SSAWM-ka: Marka uu qofka Soomaaligu tooso aroortii isaga oo hamuun gaajo qaba, waxa halxidhaale ah, AFUR oo ka dhigan CADAYO/RUMAYAYSO..Oo rumayga ama se cadayga ku AFBILOW!: AqalSoomaaliga waxa dhaadaalka lagu tiraabay inuu ka soo jeedo Xaawa&Aadam. Waxa ay ku kulmeen Buurta Carafa, ARDDALXIJAAZ, taasoo lagu yaqaano MARAASIM-ka XAJ-ka, inay ka mid tahay, waxa kaleeto oo Qqur'aanka ku tiraaban " AWALA BAYTIN WUDDICA LILNAAS!" : Maadaama, aan dadka tafiirtoodu ka horaynin Aadam & Xaawa, in aqalkii ugu horeeyay ee Eebbeh u taagay Aadmiga uu yahay " Laladtii BI BAKAH(Makah)". Sida la qiyaaso halkaasu waxay ahayd kolkaas dhul geedo, dhir, iyo baad ba leh. Waxa dhaadaalku tilmaamayaa, in Xaawa & Aadam kolkaas AqalSoomaaliga reer guuraa'nimo ay samaysteen oo ay ka samaysteen , geedihii kolkaas u helmoonaa, kaasoo taniyo berigaas la soo kala dhaxlaayay.
Soomaalidii Abkow, waxa xigtay Soomaalidii Ablama Nuux Calayhih Salaam, oo ahaaday Abkii kol labaad laga soo tafiirmay: " WA LAQQAD KARAMNAA BANII AADAMA ! WA XAMALNAAHUM FIL BARRI WAL BAXR!"[Qqur'aan-ka]..Aadmigii ugu horeeyay ee Minwaar laga bartay ama se sameeyay inuu ahaa Nabiy Nuux Calayhih Salaam. Ka dibkiis ayaa Aadmigu xirfadaas magaalinimo yeeshay , uu badaha ku dul sabaynaayo, iyagoo saaran minwaarro, ama se doonyo. Soomaalida oo ku astaysan degelweenka ay maantaba degaan, ayaa u socdaali jiray, dalalka bariga fog sida Shiinaha, iyo Hindiya. Soomaali badan oo ka socdaalay degelkooda ay haddaba degaan ayaa halkaas ku hadhsanaaday, oo dadyowgaas ay isku tafiirmeen. Qaar kaleetana waxay u socdaali jireen, xagaas iyo galbeedka oo ahayd Massar iyo ka sii durugsanba. Dadyowgaasna waa ay isku tafiirmeen Soomaalidii u socdaashay galbeedkaas ee kolkaas ku hadhsanaatay. Soomaalidu kolkaas waxa ay abtirsan jireen, Soomaali-Abkow iyo Soomaali-Ablama. Soomaalida shacabka la dhaho oo uu jacligooda lahaa Eebbeh sida uu Qqur'aanka ku xusay " WA JACALNAAKUM SHUCUUBAN WA QQABAA'ILAA!"..Qqaran walba ama se Shacab walba waxa horbaxay magacooda Shacabnimo ,ama se Qqarannimo..Kadib ayay sii kala ahaadaan Qolohaanno ama se Qqabaa'il. Qolohaannadu waxay kor tirsadaan ama se isku ahaadaan Qqaran magac leh, sida Soomaali. Abka ugu koreeya ee Abtirsiimada waxaa xigi jiray ABKOW[AADAM], kolna ABLAMA[NUUX]. Waxa xigay oo ABSEDDEXAAD Aadmiga uu lahaaday oo ah Nabiy Baraahiim Calayhih Salaam. Waa sugan yihiin Soomaali badan oo maanta ahtirsiimadoodu ku saljoogto Abkii-seddexaad-Baraahiim Calayhih Salaam.
WAXBARASHADA:
Waxbarashooyinka ugu duugadheer ee dunida, waa waxbarashooyinka laga soo xigan jiray , Qoraallada Samaawiga ah, oo ahaa diraabo uu Eebbeh ku soo dejin jiray Rasuullo iyo Nabiyo. Soomaalidu kamay qadin cilmigaas, ama se kasmehaas. Shanta qoraal ee caanka ah waa ay soo gaadhi jireen Soomaalida, oo xer-xer ahaan jirtay. [XER =Archiac Meaning Of SOCIETY or Religious Society or Religious Institution]
1- SSUXUFU BARAAHIIM C.S.
2- TAWRAATU MUUSEH C.S.
3- ZABUURU DAA'UUD C.S.
4- INJIILU CIISEH C.S.
5- FURQQAANU MUXAMED C.SS.S.
Waxaa ay Soomaalidu isku bahaysan jireen XERXER, xertaas oo lahaan jirtay Magac ay ku bahoobaan. Xer walba waxay tahay HUWAAB DIINEED[Religious Institution] waxay lahayd ama leedahay SHEEKH u cumaamadan, MURIID tusaaya jidka toosan iyo anshaxa, BUUNI xogta iyo tacaaliimta xerta baahiya, XIDAAR ka fatwooda kolba xogta loo xiiso qabo, ama se loo baahan yahay.
Sida xusan Diraabihii horeeto ee Eebbeh soo dejin jiray, dhawrsannaantoodu waa ay la'nayd oo waa ay maydhaanmi jireen, ama se taxriif baa gali jiray. Marka laga reebo DIRAABtan ugu danbaysay ee Nabiy Muxamed C.SS.S. AL-QQUR'AAN:[AL-FURQQAAN]- Diraabtan Soomaalidu kamay qadin waa mid ku soo gaadhay xer walba halka ay degel ku lahaayeen DIRIR, DIRQIS, iyo DAGAAL la'aan. Weli waa ay jiraan kasmeyaalsha laga barto XER, oo degelweenka Soomaalida weli waa ay u sugan yihiin XER-XER-tii. Haatan waad helaysaa XER laga barto kasmaha iyo aq-oonta iyagoo adeegsanaaya: FARCARABIDA, waxa ay xer walba Tacliimeeyaan: 1- Qqur'aan-ka 2- Xadiith-ka 3- Qqassaa'id. Xer walba waxay soo ifbixiyaan: XAAFITT ALQQUR'AAN - ahaada IMAAM ama se Mucallim Qqur'aan. Waxay soo ifbixin jireen XERTU Qqaarri-Qqur'aan , WAACITT wacdiyeen ah Xaga xerta qofkii doonaaya inuu xoollo dhaqdo waa loo fasaxaa : 1- Dhaqashada Idaha/ Ri'yaha/Lo'da/Geella. 2- Qofkii raba inuu Beer manfacsado 3- Qofkii raba inuu kalluumaysi iyo bad manfacsado. Xer waxaa ay xer kaleeto kaga horeeyaan sida Cilmi diinka laga barto, taasoo Eebbeh Cilmiga dadka uu gaadhsiiyay ku kala koreeyaan. "WA YARFAC ALLAAHU ALLADTIINA AAMANUU MINKUM WALADTIINA UUTUL CILMA DARAJAAT"[Qqur'aanka:Al-Mujaadalah 11] = Oo Waxa Uu Eebbeh Sara U Qaadayaa Intiina Aamintay Iyo Kuwa Kasmaha Lahaaday ba Heerar! Soomaalida maanta qaar badan baa ku tiirsan waxbarashooyinka laga helo xer.
Talamaamulyadii Reer Yurub:
Xilligii Dhulbalaadhsiga lagu astaameeyay ee Reer Yurub dunida ku baaheen, waxa ay isbiyadiideen, Soomaalidii berigaas dhaqnayd. Oo lahaan jirtay waxbarasho Cilmi-Diiniya, taasoo maamullada reer Yurub ka warla'aayeen oo aanay waxba kaga biirin karin, ama se ka aradnaayeen. Soomaali badan baa ka dhiidhiday. Waxa ka mid ahaa 1- Axmed Guray 2- Maxamed Cabdalla Xasan 3- Sheekh Bashiir : Waxa Tubdhanka iyo Ardhanka Waxbarashada Haddeeran xasiliyay Maxmuud Axmed Caliy oo ka soo faa'idaystay waxbarashadii ka jirtay dalka Suudaan.
Tubdhanka iyo Ardhanka waxbarashoda Haddeeran [ Modern Education ] waxa uu ku xasilmay in ardayda kolka hore la baro Qqur'aanka ka dibna ay galaan ISKUULADA ama se ISKOOLADA oo ay ku bartaan Cilmi-Maadiga kaasoo ah TAB ama se XIRFAD Magaalinimo oo ay kaga shaqaysan karaan magaallooyinka dhexdooda ama ba se dunida kaleeto.
DUNIDA HADDEER [ Modern World ] : Waxaa Ka Soo Jiray Dunida DHULBALAADHSI kaasoo Soomaalidu ka bedbaaday, oo ay weli dhul daleedkoodii leeyihiin. 1960-kii ayaa Soomaalida haddeer ay maageen inay isla wada lahaadaan waxa lagu tiraabo DAWLAD si ay u barbar galaan Qqarannada ama se Qquruumaha Kaleeto ee adduunka ka jira. Ereytiraabka DAWLAD waa Mustdalix Carabiya [ Arabic Term] la Soomaaliyeeyay: Waxaa uu micnihiisu jeedefan yahay WAX DHEXAAD ay wada leeyihiin Soomaalidu oo ugu adeega BAAHIDA Magaalinimo Iyo Wada Dhaqnaan, Ismaamul,Iyo Isla Talo Lahaan: Murtidii horeeto ee Soomaalidu waxay tiraabtay
" Dad Waxaan Ku Maamuli Aqaan!
Ama Se Ku Maamuusi!
Maso Inaynu Nahay Oo!
Taladu Meerto Noo Tahay'e"
Fadaljeerka Waxbarasho Ee Soomaalida: [ History Of Somali Education]
Manhaj = Tubdhan = Syllabus
Muqqarar = Ardhan = Curriculum
SOOJIREENNIMADA:
Taniyo intii Soomaalidu soo jirtay oo ku siman xilli duugdheer oo aan inoo lahayn cabiraad xilli oo sugan, ama se aan inoo lahayn HILAAD-TUS [ Calendar] , ka soo bilaabmaya taniyo , goortii Soomaalidu jiritaan yeelatay, sida aan soo xusnay aan inoo cabirnayn. Waxa Soomaalidu isbidaa, inay jireen taniyo intii ka danbaysay uumitaankii Nabiy Aadam la uumay Calayhih Salaam: Oo ahaa abkowgii dhalay sinjiga Soomaalida iyo sinjiyadaha kaleeto ee dunida ku dhaqan. Soomaaligu wuxuu isku hilaadiyaa, inaan looga duugdheerayn jiritaan Aadminimo, ama Aadmiga ka abuulmay Nabiy Aadam Calayhih Salaam. Sinjiga Soomaaligu waa hubaal inuu ka soo tafiirmay Abkow Aadam Iyo Xaawa-Xaayeer. Oo Soomaalidii hore dhihi jireen IRKOW = QOYSKOW[ IR =Qoys(IR = Archiac Meaning Of Family)] . Soomaaliga haddii aad hilaadiso, marka koowaad waxa uu sitaamoobayaa, inuu wax maalan jiray = SOO*MAALE! oo waxa uu dhaqdo ku saabsan ee uu maalan jiray, taasoo la hubo inuu Eebbeh ku manaystay Aadam iyo ubadkiisaba afarta maal adduun ee la dhaqdo ee kala ah : Ri'yo/Ido/Lo'/Geel. Haddii aynu fogaysano oo dhahno , Aadmigu ama se dadku kol danbe ayay barteen dhaqashada xoollaha, oo magacaasu u ifbaxay Soomaalida, waxa maragmadoonto ah, magaca Ssawm-Aaliy oo diin cuskan [ Marka Uu FarCarabida Qoran Yahay] , uu tusaalaynayaa, SSOWM - Ama Ummad SSAWM-ka ku dhaadata, oo ku bahoobay MILLADDA SSAWM-ka. [ KUTIBA CALAYKUM ALSSIYAAM KAMAA KUTUBA CALAL ALLADTIINA MIN QQABLIKUM( Qqur'aanka) = Waxa La Idinku Faral Yeelay Ssawmka Sidii Uu Faral Ugu Ahaa Kuwii Idinka Horeeyayba] -SSAWM-ku wuxuu farnaa Abkowgeenii AADAM Iyo Ubadkiisiiba, taniyo goortaasna magacaas SSAWM-AAL waa uu soojiray. Sida uuninimo:[The Natural Style Of Fasting] ee SSAWM-ku u dhaqamaysan yahay dadka ee Soomaalida xer walba oo ay yihiin ku dhaadasho u ah waxa ka mida HABEENKII ama marka uu Aadmigu hurdo waxa u tirsan yahay sidii qof ssawman oo aan waxba caayin, cid xamanin, denbi aan samaynin aroortii marka uu tooso waxa la dhahaa AFUR!- Marka la soo tixguro Hawraaraha Taageersan ee lagu dhaadanaayo Milladda Ssawmka Waa Ay Badan Yihiin QQUR'AAN & AXAADIITH: Waxa se xer walba oo degaan walba oo Soomaali degto ku sugan ay jideeyaan: KA SSAWMANNAANTA XUMAANTA U AFURNAANTA WANAAGGA: Waxa murtiya oo dhahnaata "Magac Samaduu Ka Baxaa'ye!": Waxa dhaqan ahaan , tusaale kaleeto ah oo tilmaamaya ku dhaadashada MILLADDA SSAWM-ka: Marka uu qofka Soomaaligu tooso aroortii isaga oo hamuun gaajo qaba, waxa halxidhaale ah, AFUR oo ka dhigan CADAYO/RUMAYAYSO..Oo rumayga ama se cadayga ku AFBILOW!: AqalSoomaaliga waxa dhaadaalka lagu tiraabay inuu ka soo jeedo Xaawa&Aadam. Waxa ay ku kulmeen Buurta Carafa, ARDDALXIJAAZ, taasoo lagu yaqaano MARAASIM-ka XAJ-ka, inay ka mid tahay, waxa kaleeto oo Qqur'aanka ku tiraaban " AWALA BAYTIN WUDDICA LILNAAS!" : Maadaama, aan dadka tafiirtoodu ka horaynin Aadam & Xaawa, in aqalkii ugu horeeyay ee Eebbeh u taagay Aadmiga uu yahay " Laladtii BI BAKAH(Makah)". Sida la qiyaaso halkaasu waxay ahayd kolkaas dhul geedo, dhir, iyo baad ba leh. Waxa dhaadaalku tilmaamayaa, in Xaawa & Aadam kolkaas AqalSoomaaliga reer guuraa'nimo ay samaysteen oo ay ka samaysteen , geedihii kolkaas u helmoonaa, kaasoo taniyo berigaas la soo kala dhaxlaayay.
Soomaalidii Abkow, waxa xigtay Soomaalidii Ablama Nuux Calayhih Salaam, oo ahaaday Abkii kol labaad laga soo tafiirmay: " WA LAQQAD KARAMNAA BANII AADAMA ! WA XAMALNAAHUM FIL BARRI WAL BAXR!"[Qqur'aan-ka]..Aadmigii ugu horeeyay ee Minwaar laga bartay ama se sameeyay inuu ahaa Nabiy Nuux Calayhih Salaam. Ka dibkiis ayaa Aadmigu xirfadaas magaalinimo yeeshay , uu badaha ku dul sabaynaayo, iyagoo saaran minwaarro, ama se doonyo. Soomaalida oo ku astaysan degelweenka ay maantaba degaan, ayaa u socdaali jiray, dalalka bariga fog sida Shiinaha, iyo Hindiya. Soomaali badan oo ka socdaalay degelkooda ay haddaba degaan ayaa halkaas ku hadhsanaaday, oo dadyowgaas ay isku tafiirmeen. Qaar kaleetana waxay u socdaali jireen, xagaas iyo galbeedka oo ahayd Massar iyo ka sii durugsanba. Dadyowgaasna waa ay isku tafiirmeen Soomaalidii u socdaashay galbeedkaas ee kolkaas ku hadhsanaatay. Soomaalidu kolkaas waxa ay abtirsan jireen, Soomaali-Abkow iyo Soomaali-Ablama. Soomaalida shacabka la dhaho oo uu jacligooda lahaa Eebbeh sida uu Qqur'aanka ku xusay " WA JACALNAAKUM SHUCUUBAN WA QQABAA'ILAA!"..Qqaran walba ama se Shacab walba waxa horbaxay magacooda Shacabnimo ,ama se Qqarannimo..Kadib ayay sii kala ahaadaan Qolohaanno ama se Qqabaa'il. Qolohaannadu waxay kor tirsadaan ama se isku ahaadaan Qqaran magac leh, sida Soomaali. Abka ugu koreeya ee Abtirsiimada waxaa xigi jiray ABKOW[AADAM], kolna ABLAMA[NUUX]. Waxa xigay oo ABSEDDEXAAD Aadmiga uu lahaaday oo ah Nabiy Baraahiim Calayhih Salaam. Waa sugan yihiin Soomaali badan oo maanta ahtirsiimadoodu ku saljoogto Abkii-seddexaad-Baraahiim Calayhih Salaam.
WAXBARASHADA:
Waxbarashooyinka ugu duugadheer ee dunida, waa waxbarashooyinka laga soo xigan jiray , Qoraallada Samaawiga ah, oo ahaa diraabo uu Eebbeh ku soo dejin jiray Rasuullo iyo Nabiyo. Soomaalidu kamay qadin cilmigaas, ama se kasmehaas. Shanta qoraal ee caanka ah waa ay soo gaadhi jireen Soomaalida, oo xer-xer ahaan jirtay. [XER =Archiac Meaning Of SOCIETY or Religious Society or Religious Institution]
1- SSUXUFU BARAAHIIM C.S.
2- TAWRAATU MUUSEH C.S.
3- ZABUURU DAA'UUD C.S.
4- INJIILU CIISEH C.S.
5- FURQQAANU MUXAMED C.SS.S.
Waxaa ay Soomaalidu isku bahaysan jireen XERXER, xertaas oo lahaan jirtay Magac ay ku bahoobaan. Xer walba waxay tahay HUWAAB DIINEED[Religious Institution] waxay lahayd ama leedahay SHEEKH u cumaamadan, MURIID tusaaya jidka toosan iyo anshaxa, BUUNI xogta iyo tacaaliimta xerta baahiya, XIDAAR ka fatwooda kolba xogta loo xiiso qabo, ama se loo baahan yahay.
Sida xusan Diraabihii horeeto ee Eebbeh soo dejin jiray, dhawrsannaantoodu waa ay la'nayd oo waa ay maydhaanmi jireen, ama se taxriif baa gali jiray. Marka laga reebo DIRAABtan ugu danbaysay ee Nabiy Muxamed C.SS.S. AL-QQUR'AAN:[AL-FURQQAAN]- Diraabtan Soomaalidu kamay qadin waa mid ku soo gaadhay xer walba halka ay degel ku lahaayeen DIRIR, DIRQIS, iyo DAGAAL la'aan. Weli waa ay jiraan kasmeyaalsha laga barto XER, oo degelweenka Soomaalida weli waa ay u sugan yihiin XER-XER-tii. Haatan waad helaysaa XER laga barto kasmaha iyo aq-oonta iyagoo adeegsanaaya: FARCARABIDA, waxa ay xer walba Tacliimeeyaan: 1- Qqur'aan-ka 2- Xadiith-ka 3- Qqassaa'id. Xer walba waxay soo ifbixiyaan: XAAFITT ALQQUR'AAN - ahaada IMAAM ama se Mucallim Qqur'aan. Waxay soo ifbixin jireen XERTU Qqaarri-Qqur'aan , WAACITT wacdiyeen ah Xaga xerta qofkii doonaaya inuu xoollo dhaqdo waa loo fasaxaa : 1- Dhaqashada Idaha/ Ri'yaha/Lo'da/Geella. 2- Qofkii raba inuu Beer manfacsado 3- Qofkii raba inuu kalluumaysi iyo bad manfacsado. Xer waxaa ay xer kaleeto kaga horeeyaan sida Cilmi diinka laga barto, taasoo Eebbeh Cilmiga dadka uu gaadhsiiyay ku kala koreeyaan. "WA YARFAC ALLAAHU ALLADTIINA AAMANUU MINKUM WALADTIINA UUTUL CILMA DARAJAAT"[Qqur'aanka:Al-Mujaadalah 11] = Oo Waxa Uu Eebbeh Sara U Qaadayaa Intiina Aamintay Iyo Kuwa Kasmaha Lahaaday ba Heerar! Soomaalida maanta qaar badan baa ku tiirsan waxbarashooyinka laga helo xer.
Talamaamulyadii Reer Yurub:
Xilligii Dhulbalaadhsiga lagu astaameeyay ee Reer Yurub dunida ku baaheen, waxa ay isbiyadiideen, Soomaalidii berigaas dhaqnayd. Oo lahaan jirtay waxbarasho Cilmi-Diiniya, taasoo maamullada reer Yurub ka warla'aayeen oo aanay waxba kaga biirin karin, ama se ka aradnaayeen. Soomaali badan baa ka dhiidhiday. Waxa ka mid ahaa 1- Axmed Guray 2- Maxamed Cabdalla Xasan 3- Sheekh Bashiir : Waxa Tubdhanka iyo Ardhanka Waxbarashada Haddeeran xasiliyay Maxmuud Axmed Caliy oo ka soo faa'idaystay waxbarashadii ka jirtay dalka Suudaan.
Tubdhanka iyo Ardhanka waxbarashoda Haddeeran [ Modern Education ] waxa uu ku xasilmay in ardayda kolka hore la baro Qqur'aanka ka dibna ay galaan ISKUULADA ama se ISKOOLADA oo ay ku bartaan Cilmi-Maadiga kaasoo ah TAB ama se XIRFAD Magaalinimo oo ay kaga shaqaysan karaan magaallooyinka dhexdooda ama ba se dunida kaleeto.
DUNIDA HADDEER [ Modern World ] : Waxaa Ka Soo Jiray Dunida DHULBALAADHSI kaasoo Soomaalidu ka bedbaaday, oo ay weli dhul daleedkoodii leeyihiin. 1960-kii ayaa Soomaalida haddeer ay maageen inay isla wada lahaadaan waxa lagu tiraabo DAWLAD si ay u barbar galaan Qqarannada ama se Qquruumaha Kaleeto ee adduunka ka jira. Ereytiraabka DAWLAD waa Mustdalix Carabiya [ Arabic Term] la Soomaaliyeeyay: Waxaa uu micnihiisu jeedefan yahay WAX DHEXAAD ay wada leeyihiin Soomaalidu oo ugu adeega BAAHIDA Magaalinimo Iyo Wada Dhaqnaan, Ismaamul,Iyo Isla Talo Lahaan: Murtidii horeeto ee Soomaalidu waxay tiraabtay
" Dad Waxaan Ku Maamuli Aqaan!
Ama Se Ku Maamuusi!
Maso Inaynu Nahay Oo!
Taladu Meerto Noo Tahay'e"
Tolliimo Meerto Noo Tahay'e[ Tix Soomaali]:
XILKU WAA MEERTO ! [ Tiraab Dhahnaata!]
WAXMEERTO/HALDAAWO/MIIDHIYAM(MEDIUM) Intaas ba Xukuumad Amse Dawlad Ayaa Lagu Jeedefaa!
Soomaalidu intii ay XER-XERta ahaayeen way ismaamulnaayeen. ISMAAMULNAANTOODA ayaa weli socota oo ku socota sidii loo magaaliyeyn lahaa, iyagoo la jaanqaadaaya dunida haddeeran [The Modern World] iyaga oo rabaaya wax walba oo SHACAB Kaleeto oo dhigooda ahi uu leeyahay oo kaleeto inay lahaadaan iyaguna.
DAWLAD:
Haddii Ereytiraabka la isir-raaco, waxa uu saldhiganayaa, inuu ka soo xigmaysmay Qqur'aanka: " KAY LAA YAKUUNA DUULATAN BAYNAL AQNIYAA'I MINKUM : WA MAA AATAAKUM ALRASUULU FA KHUDUU: WA MAA NAHAAKUM CANHU FA ANTAHUU!" : [Suurat ALXASHR / Deerka ALXASHAR Ee Qqur'aanka]Ereytiraabku waxa uu ka kooban yahay D*W*L: Waxa uu u gedbismaa dhowr siyood: 1) DUULAHTAN 2) DAWLAHTAN 3) DAWLAD-DA/ DAWLAD-KA oo ah sida uu ugu gedbis fadhiistay Ereytiraabku Farafka Soomaaliga:
1960-kii: Waxa Dawlad wada lahaaday Labada Maxmiyadood ee ay ka kortalinayeen 1) Talyaaniga 2) Ingiriiska: Dawladmaamulkaas Oo Yeeshay Suraabkii ahaa SOMALI REPUBLIC : Laqadka ama se LUQADDA Talamaamulkaasu adeegsan jiray wuxuu ahaa INGIRIISI & TALYAANI maadaama ay Soomaalidu ka qaadatay Madaxbannaani xilligaas Dalalkaas Reer Yurub: FarSoomaaliduna may ahayn rasmi oo waxa Laqadka ama Luqadda kowaad ahayd ENGLISH / ITALIANO Laqadka labaadna ee Soomaalida waqooyi iyo koonfurba wuxuu ahaa Carabiga. Talamaamulkii 1960-kii waxa uu ahaa HABDADKA SOOMAALIDA [ Jamhuuriyat Ssawmmaal] waxa uu sii taxnaa xooshkaasu[That Status] 1969-kii:
Intii uu jirsaday Habdadka Soomaalidu waxa ay barbargaleen Qqaranmoda Adduunka ee wada lahaaday Jimciyadda Lagu magacaabo :Qqaranmada Midaysmay / Qqaranmada Midoobay[The United/ The Union Nations] Oo Habdadka Soomaalidu uu xubin ka ahaaday:
1969-kii: Waxa aloosmay Xoosh cusub oo Soomaalidii waqooyi iyo koonfur ee midaysmay 1960-kii uu u cosobsaday: SOMALI DEMOCRATIC REPUBLIC = Habdadka Taldadka Soomaalida [ Jamhuuriyat Al-Ssawmmaal Al-Tdimoqqraadiyah] - waxa suraabkaas ama xooshkaasi [ That Title Or Status] uu sii jiray taniyo 1990-kii: Ka dib waxa dalkii Soomaalida iyo dawladkoodiiba ku yimid burbur ismaamul iyo qoqobnaan.
Waxa dhan jirsamay Republic Of Somaliland [ Habdadka Carrisoomaal/جمهورية برصومال]::Rasmiyanna La Dhaho JAMHUURIYADDA SOMALILAND iyo Dhanka kaleeto oo ah: Federal Republic Of Somalia [ Habdadka Wadajirka Soomaaliya/ جمهورية ألصومال ألفطراليه ]::Rasmiyanna La Dhaho JAMHUURIYADDA FEDERAALKA SOOMAALIYA Kaasi oo weli taagan: taniyo 2023-ka ee Hilaad-tuska Miilaadiga:
Soomaalidu intii ay XER-XERta ahaayeen way ismaamulnaayeen. ISMAAMULNAANTOODA ayaa weli socota oo ku socota sidii loo magaaliyeyn lahaa, iyagoo la jaanqaadaaya dunida haddeeran [The Modern World] iyaga oo rabaaya wax walba oo SHACAB Kaleeto oo dhigooda ahi uu leeyahay oo kaleeto inay lahaadaan iyaguna.
DAWLAD:
Haddii Ereytiraabka la isir-raaco, waxa uu saldhiganayaa, inuu ka soo xigmaysmay Qqur'aanka: " KAY LAA YAKUUNA DUULATAN BAYNAL AQNIYAA'I MINKUM : WA MAA AATAAKUM ALRASUULU FA KHUDUU: WA MAA NAHAAKUM CANHU FA ANTAHUU!" : [Suurat ALXASHR / Deerka ALXASHAR Ee Qqur'aanka]Ereytiraabku waxa uu ka kooban yahay D*W*L: Waxa uu u gedbismaa dhowr siyood: 1) DUULAHTAN 2) DAWLAHTAN 3) DAWLAD-DA/ DAWLAD-KA oo ah sida uu ugu gedbis fadhiistay Ereytiraabku Farafka Soomaaliga:
1960-kii: Waxa Dawlad wada lahaaday Labada Maxmiyadood ee ay ka kortalinayeen 1) Talyaaniga 2) Ingiriiska: Dawladmaamulkaas Oo Yeeshay Suraabkii ahaa SOMALI REPUBLIC : Laqadka ama se LUQADDA Talamaamulkaasu adeegsan jiray wuxuu ahaa INGIRIISI & TALYAANI maadaama ay Soomaalidu ka qaadatay Madaxbannaani xilligaas Dalalkaas Reer Yurub: FarSoomaaliduna may ahayn rasmi oo waxa Laqadka ama Luqadda kowaad ahayd ENGLISH / ITALIANO Laqadka labaadna ee Soomaalida waqooyi iyo koonfurba wuxuu ahaa Carabiga. Talamaamulkii 1960-kii waxa uu ahaa HABDADKA SOOMAALIDA [ Jamhuuriyat Ssawmmaal] waxa uu sii taxnaa xooshkaasu[That Status] 1969-kii:
Intii uu jirsaday Habdadka Soomaalidu waxa ay barbargaleen Qqaranmoda Adduunka ee wada lahaaday Jimciyadda Lagu magacaabo :Qqaranmada Midaysmay / Qqaranmada Midoobay[The United/ The Union Nations] Oo Habdadka Soomaalidu uu xubin ka ahaaday:
1969-kii: Waxa aloosmay Xoosh cusub oo Soomaalidii waqooyi iyo koonfur ee midaysmay 1960-kii uu u cosobsaday: SOMALI DEMOCRATIC REPUBLIC = Habdadka Taldadka Soomaalida [ Jamhuuriyat Al-Ssawmmaal Al-Tdimoqqraadiyah] - waxa suraabkaas ama xooshkaasi [ That Title Or Status] uu sii jiray taniyo 1990-kii: Ka dib waxa dalkii Soomaalida iyo dawladkoodiiba ku yimid burbur ismaamul iyo qoqobnaan.
Waxa dhan jirsamay Republic Of Somaliland [ Habdadka Carrisoomaal/جمهورية برصومال]::Rasmiyanna La Dhaho JAMHUURIYADDA SOMALILAND iyo Dhanka kaleeto oo ah: Federal Republic Of Somalia [ Habdadka Wadajirka Soomaaliya/ جمهورية ألصومال ألفطراليه ]::Rasmiyanna La Dhaho JAMHUURIYADDA FEDERAALKA SOOMAALIYA Kaasi oo weli taagan: taniyo 2023-ka ee Hilaad-tuska Miilaadiga:
