FAAQIDAADDA HAWRAARTA: (Critiquing Literature)

Sida aynu soo ogsoonaanay, hawraarta ayaa laba goon ah: SOOBAAN Iyo SUUGAAN: Waxa aynu xadidaabnay waxa SUUGAAN inoogu qeexnaanaya, oo aynu dhahnay waa MURTI-da iyo MAANSOOYIN-ka. Waxa kaloo aynu carabaabnay waxyaabaha goonka SOOBAAN ku tilmaamnaanaya: Waxa u horeeya:

-          XAANSHI QORISTA:

-          Xaanshi gacalnimo

-          Xaanshi codsiya

-          Xaanshiyo xafiiseed(Rasmiya)…Ka-xafiis ilaa xafiis aada: Ama Wareegto iwm.

-          CODBAYN-ta/CODBAAN-ta/QUDBAD-da/KHUDBAD-da: Oo iyada la jeediyo oo kolkaas ah mid ORAFAN lagana dhigi karo mid QORAN.

-          CURIS-ka

-          INDEEX-da

-          MAQAAL-ka

-          JEEDAALWARIN-ta/JEEDAALO-da(The Review)

-          WARBIXIN-ta

-          WARFAALLO-da

-          FAALLO-da

-          INTIFAALLO-da

-          FALANQE-ha[Orafan ama Qoran]

-          FAAQIDAAD-da[Oo ah sida tan aynu hadda u gol-leenahay]

-          WAX-KASMEED[Sida Dersiyo/Duruusta buugaagta waxbarashada ku qoran]

-          WAX-GARNEED[Sida: Qandar qoran(Written Contract), Dardaaran(Will), Dastuur(Constitution), ]

-          DIHADHIG-ga

-          TAABADHIG-ga

-          SHEEKOOYIN-ka[Buugaysan sida NOVEL(Cusayble): Ama si kale u qoran oo la jili karo: Sida:- Majaajilo,Ruwaayad,Googoos,Maadays,Filim iwm]

Ugu horayn marka aynu SOOBAAN faaqidayno, waxa aynu kala soocyanaynaa halkarroda(The Features) soobaanta. Maxaa-yeelay, halkar kastaaba waxa uu leeyahay sasaan afeed oo loo baahan yahay inuu ku qornaado, ama ku dhignaado. Tusaale, haddii xaanshi gacalnimo uu qof qorayo, waxa uu ku bilaabayaa:

Gacal Hebel/Gacalo Hebla

Halka haddii uu xaanshi xafiiseed qorayo uu ku bilaabayo

Mudane/Jaalle ama Marwo/Jaalle

Sidaasoo weliba sii kale sasaan afeed duwan. Xaanshida gacalnimo waxaa ku dheehan dareen maaxateed(Emotional Feeling)-Waxa ku dheehan-Jacayl,labxasho,kalgacayl,isu-darsasho, is-jamasho,jamatiin(Romance) iwm, halka tan rasmiyeed lagu dhigaaleeyo sasaan afeed tigtigan oo aan maaxatadu hoggaankeeda ahayn.

Marka aynu isla garano, halkar kasta iyo sasaan afeedka ku habboon inuu ku dhignaado, waxa aynu gudagalaynaa:

 QIIMEYN FAAHFAAHSAN(Detailed Evaluation):

1.      Dhoodad-siin[Giving Merits For….]

2.      Dhiifo-saar[Libelling Defects For…]

Waxa aynu gudadayaynaa TIDICyada iyo TUDUCyada waxqoraalka qoraa’ kasta, waxa aynu isu barbardhigaynaa inta DHOOD ee qoraalkiisu yeeshay, iyo inta DHIIFOOD ee qoraalkiisu yeeshay.

Qoraallo-da waxbarasheed waxaa laga dayaa xaga gawnaanta(The Exactness) waxsheegga, sasaan afeedkooduna yahay mid bayaxa(Plain Language/Transparent), kaasoo ah mid tiraabaysan oo xiga sasaan afeedka rasmiga ah si ahaan. Waxa waxqoruhu uu ku taabaqoraa hab tiraab-tiraab ah, oo laga dhadhansan karo gawnaanta iyo saribnaanta (Specific-being ) waxa uu tilmaamayo, ama tiraabayo.

Qoraallo-da Curisyo ah, ama Sheeko ah, waxaa laga dayaa MEEXAAN-ka(The Aesthetics), waxa lagu dhoodad siiyaa, sida sheekarnimada leh ee uu u wax-sheegayo, higillada waxsheeg(Figures Of Speech) ee ku jira, hilqadaha(The Ornaments) uu adeegsaday, sida areennada(The Rhymes), Shibbareennada(The Consonances), Shaqalreennada(The Assonances).

Waxa la dayaa oo lagu dhoodad siiyaa, sida wax-qorniinkiisu ama waxsheeggiisu u ifaalleysan yahay(How Expressive it is), uu u sifaalleysan yahay(How Descriptive it is), uu u waraanwaryeysan yahay(How Narrative it is). Waxa la dayaa xidhiidhsanaanta ama isku-taxnaanta wax-qorniinkiisa ama waxsheegyadiisa, halsaawe ahaan(Monologue), haasaawe ahaan(Dialogue), iyo haasowtan ahaan(Conversationally).

Waxa lagu dhiifo-saaraa, sida uu intaas aynu soo xusnay u hal-seegan yahay.

FAAQIDAADDA SUUGAANTA:

Suugaanta Murtideeda iyo Maansadeedu waa ay kala saafan yihiin. Waxa aynu salal ka dhiganaynaa shanta god ee murtidu leedahay, iyadoo aynu maanku ku haysanayno in aynu ka guda-baadhno Maansooyinka tiraabaha murtigalka ah ee ku jira, oo ahaanaya tiraabaha dhaxalgalka ah, ee ku jira maanso, kuwaasoo ahaada, kuwo tiriyaha Maansoda ka-dibkiis loo soo xigan karo, tiraabahaas oo ah:

Maahmaah, Halqabsi, Halhays, Halkudheg, ama Halxidhaale.

Suugaanyahanka kastaa waxa uu taawiyay ama tiriyay waa FALTAAWO(ARTWORK): Waxaa aynu u faaqidaynaa sidatan:

1.      DABUUBTA Maansadiisa(Theme Of The Poem):

-Ma mid hufan baa? Mise waa mid xajiimo leh?: Dabuubtu waa ujeeddada ugu muhiimsan/koowaad ee maansada uu u tiriyay suugaanyahanku.

Sida Sooyaaleed(The Classical): Waxaa la qiimeyn jiray ama lagu tartami jiray Dabuubahan: Amaanta Dumarka, Amaanta Geella, Amaanta Fardaha iyo Guubaabada Dagaalgelinta ama Halganeed/Dareen kicinta.

Halkan tix walba waxa aynu sheegaynaa MEERISYADEEDA ama TUDUCYADEEDA(Oo ah intaasoo meeris oo isku ujeeddo biya-dhigaya), inta HUFAN oo aynu DHOODAD ku siinaynaa, waxa kaloo aynu sheegaynaa inta XAJIIMO-da leh oo aynu DHIIFO ku saaraynaa.

2.      DULUCDA: (The Contents):

-Waxyaabaha Meerisyada ama Tuducyada maansada ku tiraaban, ee ah nuxur guud, sida ka waranka ama ku soo halqabsiga dad iyo adeenti kalaba sida Libaax , iyo Waraabe oo la isku barbardhigayo ged murti-ahaaneed: Tusaale:

UBAD-DHAQASHADA:

Gorayadu Ilmaheeda

Aroori bay dhigtaayoo

Aboodigu ku laayaa!

Shinbirtuna Aroosay

Ila-xidhoo amaana bay

Ubadkeeda seexisaa!

QOF-KAASHIGA:

Baadida Nin Baa Kula Dayi Daalna Kaa Badane

Oo Inaad Hesho Doonayn Daa’in Abidkaaye!

GOBANIMADA:

Gobonimadu Waa Libin Ku Taxan Geeddi Nololeede

Marna Waa Gumarrada Aadmigu Hantiyo Guusha Ugu Weyne!

Waxa la dayayaa sida ay u guud-taran tahay (Its Common Benefit To Mankind), ama ay ugu gaar-taran tahay goosan dad ah, sida qoys ama qabiil.

Sida aynu soo xusnay, haddii DABUUB-ta tixdu ahaato mid dhiifo leh, oo looga jeedo mid aan waxtar u lahayn, Aadmiga, maxaa-yeelay, Aadmiga dhulka guudkiisa ku nooli waa isku baahi, wixii midkood ama qaar ka mida waxtar u leh, intooda kalana waxtar baa ay u leeyihiin.

DAWLIIKA: (Structure Of The Poem)

Waa meexaanka(The Aesthetic): Habdhaca, sida ay maansadu u dhisan tahay farshaxan ahaan, ama taawo ahaan. Maanso kastaa waxa ay leedahay TIBIXQAAR: Oo ah tibix uu ku dhisan yahay AREEN-keedu(Its Rhyme): Waxa ay leedahay QADAN: Oo ah isu-dheelitirnaanta Meerisyadeeda.

Dhisnaanta dhan ee TIBIXQAAR ee maansada Suugaanyahan waxaa lagu siiyaa DHOOD.

Isu-Dheelitirnaanta ama QADAN-dhisnaanta Maansadiisa waxaa lagu siiyaa DHOOD.

·         Gabaygu waa boqorka maansooyinka: Meeriska(The Verse) gabayga ayaa ugu dheer maansooyinka jira.

·         Waxa kaloo jira gabay seddexley ah , oo ah jaad-gabayeedka ugu dawliilka adag: Sida:

Habka Nolosha Hiddaha Iyo Dhaqanka Hilinka Taariikhda

Hawshii Guriga Heeryada Ratiga Hiilka Iyo Hooda

[Gabay: Sayid Maxamed Cabdalle Xasan]
Waxa kaloo la dhahay:
Habka Nabadda Hiddaha Iyo Dhaqanka Hilinkii Hilaadda
Hawshii Guriga Heeryada Ratiga Hiilka Iyo Hooda!

Shansha Adhiba Shidhixaa Danbaa Shuxa Abidkiiye

Shahwo Oday Ka Qaaliban Abtiga Shaashadii Xumiye!

[Gabay Salaan Carabey]

Jaad gabayeedyadan ayaa ugu dawliil sareeya gabay Soomaaliga.

Waxa ay leeyihiin TIBIXQAAR Seddexan, halka gabayga raadifan uu leeyahay Tibixqaar Lamaan. Waxa u dheer HOORIS-ka(The Chorus), oo ah sida uu ku soo sargo’aya. Gabay tusaaleedka koowaad, waxa uu ku soo sargo’ayaa –DA. Halka gabay tusaaleedka labaad uu ku soo sargo’ayo –E. Taas oo ay uga egyihiin Gabay Carabiga.

  

AFARQAAD KALE:

Waxa aynu hore u tiraabnay Qeexaalka Guud Ee Af: Oo aynu afar xubnood ku koobnay:

1- EREYO, 2- DHAWAQ, 3- DHADHAN, 4- DHISMAYN.

Waxa aynu sii afarqaadaynaa sisibahaas afaran ee aynu afka ku soo koobnay garashadiisa ama barashadiisa. Waa ay jiraan qeexniinno kale oo af lagu qeexan karo, waxaa kaloo la dhahaa waa LAAC WARGUDASHO = Medium Of Communication,:

HAB summaddo u ah ifaalleynta aqoonta ama wargudashadooda Aadmiga…, etc(iwm)- waxa se aynu ku saljoogaynaa sisibahaas afaran oo aynu ku sii ambaqaadaynaa faallooyin iyo faahfaahinno tafatiran.

EREYO = MIDHO = ARRAH:

Waxaa laga sii ambaqaadaa Diiwaanka Ereyada oo lagu magacaabo Qaamuus, Ereykoobe, Afsuud( Suud = Hubsiimo), Arrahsuud(Lexicon). Midhaha afka marka la diiwaangeliyo waxa kaloo aynu dhahaynaa MIDHAMUUL=Vocabulary: (Muul= Waa erey Carabi-Soomaali ah oo ka dhigan ku buuxsanaan/ku-dhamaan).

Waxa aynu hadda tiraabaynaa ARRAH= Dhaqan ahaan, soojireen ahaan, haweenka ayaa arrahsan jiray, taasoo ka dhigan …Waa ay midho-guran jireen!

Xaga kasmada ARRAH waa midh erey ah, oo ah erey sixin, saafiya, asal-Soomaali ah, halka Midhamuulku tilmaamayo ereyada afka ee adeegsan, kuwaasoo isugu jiri kara kuwo asal-Soomaali ah, iyo kuwo asal-qalaadood ah. Sidaas darteed ARRAHU waa midhaha sixin ee afka haybtiisa odoleeya(constitutes). Waxa erey-tiraabeedkan aynu ka tarsanaynaa:-

LEXIS = Arrah

LEXICAL = Arraheed

LEXEME = Arrahti

LEXICON = Arrahsuud

LEXICOLOGY = Arrahgarad/Arrahgaran/Arrahkasyo

LEXICOGRAPHY = Arrahqorniin

Waxa aynu qeexaynaa:-

LEXEME(ARRAHTI): Waa unnugta ugu yare e ku tirsan midhamuul af.Tusaale:- IF..QOR..QAAD

DHAWAQA:

PHONETICS = DHAWAQTAN

PHONOLOGY = Dhawaqgarad/Dhawaqgaran/Dhawaqkasyo

PHONEME = DHAWAQTI: Waa haltida ugu yar ee ku sudgaaran cod soo saarka Aadmiga, taasoo ka adeegta dunaandayista micnaha.

DHADHANKA:

SEMANTICS = DHADHANTAN-ka

SEMEME = DHADHANTI: Waa unnugta ugu yar micne ee loo tixgeliyo marka la lifafgurayo dhadhantankiisa afka.

F.G.(N.B.): Ha ku laqbudin DHADHAMO = TASTE, - DHADHAMOOYIN = TASTES: Oo ahaada shanta lagu barto Halgedda Anoolka(The Biology): 1-Macaan(Sweet),

2- Qadhaadh(Bitter) , 3- Dhanaan(Sour), 4- Cusbood(Salty), 5- Ladaadyo(Umami)-[e.g.Delicious Food = Cunto Ladaadyo leh.]

DHISMAYN:

Waxaa muhiim ah: Kala-ogaanshaha, kala garashada ama kala-barashada Qoodadka Ereyada(Word Classes): Oo ah Qanqeybaha wax-hadalka(Parts Of Speech): Sida in erey qoodkiisu yahay MAGAC(NOUN), FAL(VERB), SITAAN(ADJECTIVE) iwm.

Qeybta ugu muhiimsan garashada afka ama barashada afka waa qeybtan DHISMAYNTA(Construction):  Waxa aynu soo garanay ama baranay EREYADII, DHAWAQOODII iyo DHADHANKOODII oo ah micnayaashoodii, inta ba waxaa ka muhiimsan DHISMAYNTOODII si aynu u soo saarno:

TARAB = CLAUSE

TIBAAX/TIRAAB = PHRASE/TERM

WEEDH = SENTENCE

Waxa aynu qeybtan ku magacaabnay:-

SYNTAX = TAXDI-da: Waa habka quman ee ereyada la iskugu daba-taxo.

SYNTACTIC = TAXDIYEED

SYNTACTICS = TAXDIYEYN-ta

Dhismaynta waxaa ku xindiyan(Conditioned by) barashada GAREEF-ka AF-ka [GARAAD waa halka uu dhurto EREYTIRAAB-ka Haboon Ee Aan U Dhigayo GAREEF-ka LAQAD SOOMAALIGA ahaan]  (GAREEF-ka...adeegsi The Grammar)-ka afka aynu kolba u gol-leenahay, barashadaas dabadeed waxaa inoo suuroobaysa inaynu si raabaqaadan iskugu taxno ereyadii afka, inagoo aqoonsan ama garanayna XEERAR-ka aynu tixgelinayno, si aynu u soo saarno WEEDH QUMAN(Correct Sentence) oo aynu iskaga jirno WEEDH QARBUDAN(Incorrect Sentence).

MORPHOLOGY = GEDBISKA-[SSARFI(Carabi)]:
* The Study Of Word And Term Formation And The Variations They Undergo In Discourse.
* Waa Barashada Erey Ama Tiraab Samaysmadka Iyo Gedgedoonka Ay Soo Maraan Marka Hadalka.

Derivational Morphology = Gedbiska Dhiraandhirmeed: Waa hababka nudubaynta(Affixation) ee gedeeya EREY kale iyadoo HORKABME, DIBKABME ama DHEXKABME uu raacayo salkii hore ee ereyga. Tusaale:- FOG+AAD = Distance.

Inflectional Morphology = Gedbiska Gedarogrogeed: Waa suubaabinta(The Modification-)-erey lagu gedeeyo kaasoo ahaa Erey Magac oo keli-ah – lagana dhigo Erey Magac wadar ah, ama Erey Fal ah – oo loo gedeeyo si Tagto(Past), ama Timaaddo(Future).

MORPHEME = GEDEYNTI: Waa unnugta ugu yar ee micne gedaysa ee leh falmoonaan Garaad.